Władysław Broniewski

                                              1897 – 1962

Wyrazić to, co czują miliony,

i jeszcze coś im dodać

myśleć jak oni [...]

(Dla kogo wiersze)

Nie wiem, co to poezja,

nie wiem, po co i na co,

wiem, że czasami ludzie

czytają wiersze i płaczą [...]

(Robotnik z Radomia)

Wiersze wam daję,

jak chłop zboże,

jak górnik węgiel...

(Mazowsze)

            Władysław Broniewski należy do generacji polskich poetów, którzy w dorosłe życie wchodzili w latach pierwszej wojny światowej.

Urodzony u schyłku XIX wieku (17 grudnia 1897 roku),  wychowywał się w atmosferze niepodległościowej i kulcie tradycji powstańczych. Dziadek poety był uczestnikiem powstania listopadowego, dwaj bracia babki – Jadwigi Lubowidzkiej – zginęli w powstaniu styczniowym. Jego wrażliwość patriotyczną pogłębiły lata szkolne, gdyż Broniewski uczęszczał do Gimnazjum Polskiego w Płocku, które po 1905 roku uzyskało przywilej nauczania w języku polskim. Tam też, dzięki nauczycielom – polonistom, późniejszy poeta poznał twórczość polskich romantyków. Jednakże nadmienić trzeba, że miejscem, w którym po raz pierwszy zetknął się z polską poezją, był rodzinny dom.

Tak oto wspominał w  Autobiografii literackiej: „Uczyłem się od poetów polskich; Słowacki, Norwid, Mickiewicz, Romanowski – tych umiałem od wczesnego dzieciństwa”.

W okresie szkolnym powstały pierwsze próby poetyckie Broniewskiego, publikowane w pisemku „Młodzi idą”. Wyrazem patriotyzmu poety było również uczestnictwo w ruchu niepodległościowym – należał do Organizacji Młodzieży Niepodległościowej i Związku Strzeleckiego. Naturalną konsekwencją zaangażowania w działalność wymienionych organizacji była decyzja o wstąpieniu do Legionów Polskich. Walczył na Wołyniu, a po odmowie przysięgi na wierność Austrii razem z innymi legionistami znalazł się w obozie w Szczypiornie. Przeżycie wojny w żołnierskim mundurze było dla poety istotnym faktem, natomiast osoba marszałka Józefa Piłsudskiego stanowiła gwarancję demokratycznego ustroju przyszłej Polski. Świadectwa fascynacji Broniewskiego Piłsudskim znaleźć można zarówno w Pamiętniku jak i w korespondencji z przyjacielem, oficerem Legionów, Bronisławem Sylwinem Kencbokiem. Ostateczne rozczarowanie przyniósł dopiero przewrót majowy w 1926 roku.

Lata 1918 – 1925 były okresem gorączkowego poszukiwania drogi życiowej, wyboru postawy ideowej i zachłannej lektury. W 1918 roku poeta zdał, jako ekstern, egzamin maturalny i zapisał się na studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim.

Przełom 1922 i 23 roku przyniósł pierwsze dojrzałe teksty Broniewskiego, które później zostały opublikowane w „Skamandrze”. W tym czasie poeta coraz bardziej skłaniał się ku radykalnej lewicy. Na uniwersytecie wstąpił do Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej i uczestniczył aktywnie w jego działalności. Związał się również z pozostającym pod wpływem KPP Towarzystwem Uniwersytetu Ludowego, a następnie za namową Jana Hempla wszedł do zespołu redakcyjnego „Nowej Kultury”.

Decyzje ideowe i artystyczne stanowiły dla Broniewskiego zespół spraw ściśle ze sobą związanych. One właśnie kształtowały wzorzec wczesnej twórczości poety, zwłaszcza dominujący w niej nurt rewolucyjny (wiersze: Robotnicy, Ostatnia wojna, Róża, Na śmierć rewolucjonisty, Pionierom).

Od roku 1925 (w którym ukazał się jego debiut poetycki – tomik Wiatraki) zdobywa Broniewski ważne miejsce w polskiej poezji. Tomiki: Wiatraków, wspólnych ze Stanisławem Ryszardem Standem i Witoldem Wandurskim Trzech salw (1925), Dymów nad miastem (1926) oraz Troski i pieśni (1932) stały się wydarzeniami literackimi. Podobną rolę mógłby odegrać posiadający wybitne walory ideowo – artystyczne poemat Komuna Paryska (1921), gdyby nie konfiskata gotowego już nakładu. Powstające w tym czasie wiersze są swoistym dokumentem ewolucji poetyckiej Broniewskiego. Wiatraki były jeszcze „budowaniem warsztatu” i precyzowaniem zakresu tematycznego. W tomiku liczącym zaledwie 18 utworów dominowały tendencje uogólniające przeżycia żołnierskie (Młodość, Soldat inconnu, Ostatnia wojna) oraz pierwsze świadectwa socjalistycznego światopoglądu (Robotnicy, Pochód) obok wyrazistego nurtu liryki osobistej, gwałtownej i wyrażającej wewnętrzne stany w na poły symbolicznych obrazach przyrody (Wiatraki, Perun, Marzanna).

Kolejny indywidualny zbiorek Broniewskiego – Dymy nad miastem – był już dowodem wyraźnej krystalizacji postawy ideowo – artystycznej. W tomiku znajdują się między innymi wiersze: Róża, Na śmierć rewolucjonisty, Do towarzyszy broni, Nike, Poezja, Listopady. Równocześnie ze wzbogaceniem nuty społecznej rozszerza się również zasięg liryki osobistej.

Zamknięciem pierwszego okresu twórczości poety jest tomik o wysokich wartościach artystycznych: Troska i pieśń. Dostrzec w nim można pogłos sporów o charakter i funkcje sztuki, toczonych w środowisku polskiej lewicy, sporów ogniskujących się wokół pojęcia „literatury proletariackiej”.  Broniewski odrzucał program radykalnej awangardy, dla której nowy rewolucyjny porządek świata wymagał nowych środków wyrazu. Był również przeciwnikiem uproszczonej formuły poezji agitacyjnej. Jako poeta tradycji zbliżył się do skamandryckiego skrzydła ówczesnych nurtów poetyckich, mimo braku poparcia dla ich ideologii. W poezji Broniewskiego można dostrzec silne związki z poetyką romantyczną, a zwłaszcza z jej prometejską orientacją. Cele i motywacje wyboru określa ideologia proletariacka, ale jej sens jest dla poety uniwersalny. Stąd dorobek kulturalny przeszłości jest istotna cechą idei i konstrukcji tekstu, a autor wyznacza sobie rolę „organizatora” określonych emocji. Broniewski silnie akcentuje swoje „ja” poetyckie, wyraźnie przedstawia bohatera lirycznego (zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego) oraz ważną rolę wyznacza adresatowi wiersza. Poeta dba przede wszystkim o kontakt ze swym masowym odbiorcą. Dlatego zmierza do nadania utworom cech komunikatywności i sięga po znane składniki, których znaczenie polega na mocnym zakorzenieniu w świadomości narodowej.

Autorowi Komuny Paryskiej nie były obce niepokoje egzystencjalne, nastroje pesymistyczne i depresyjne, które uporczywie powracają w różnych okresach twórczości. Stany te szczególnie mocno ujawniły się w latach trzydziestych, w wierszach, które wypełniły tomik pod znamiennym tytułem Krzyk ostateczny (1938). Powodów takiej poetyckiej reakcji należy szukać zarówno w biografii poety, jak i w sytuacji ogólnej. W 1931 roku Broniewski, wraz z całą redakcją komunistycznego „Miesięcznika Literackiego”, został uwięziony. Prowokacja, której ofiarami padli towarzysze poety, mocno zaważy na jego postawie, lecz mimo to pozostanie on wierny socjalistycznemu światopoglądowi. W kraju dotkliwie odczuwano skutki światowego kryzysu, zaostrzały się konflikty społeczne. Niepokój budziła także sytuacja międzynarodowa – po hitlerowskim przewrocie w Niemczech faszyzm stał się niebezpieczną siłą.

Okres wojenny był niezwykle ważnym fragmentem biografii twórczej Broniewskiego i równocześnie najbardziej tragicznym fragmentem życiorysu. Utwory zebrane w tomikach Bagnet na broń (1943) oraz Drzewo rozpaczające (1945) stanowią literacki dokument losu poety. Zamiarem autorskim było podkreślenie analogii między losem współczesnego „pielgrzyma” i „żołnierza tułacza” a romantycznym jego wyobrażeniem. Znaczna część wierszy powstałych w tym czasie jest poetyckim „dziennikiem” odtwarzającym szlak żołnierskiej tułaczki. Droga wiedzie przez tereny ówczesnego Związku Radzieckiego, Iran, Syrię i Palestynę. Przymusowa bezczynność poety, który nie mógł bezpośrednio uczestniczyć w walce, powodowała, że szukał uzasadnień dla swej roli jako twórcy, którego poezja posiada cechę posłannictwa. Pobyt Broniewskiego w Palestynie zaowocował pojawieniem się odwołań i stylizacji, których źródłem była Biblia oraz motywów Samsona, Machabeuszów, niewoli babilońskiej, Jerycha i wędrówki do Ziemi Obiecanej.

W powojenną rzeczywistość wkroczył poeta jako dojrzały czterdziestoośmioletni człowiek, autor ośmiu tomików wierszy. W jego twórczości miejsce dawnych motywów walki (żołnierskiej i społecznej) zajął motyw pracy, jednakże ta tematyka dominuje jedynie we wczesnych wierszach z tego okresu. Tragedie osobiste – śmierć żony, a później córki Anki – zmieniają problematykę utworów Broniewskiego.

Dorobek ostatnich siedemnastu lat życia poety był stosunkowo nieduży. Obok różnych tekstów zamieszczanych w czasopismach ogłosił trzy krótkie poematy: Opowieść o życiu i śmierci Karola Waltera-Świerczewskiego, robotnika i generała (1949 ), Słowo o Stalinie (1949) oraz  Mazowsze (1952), fragmenty poematu Wisła (którego nie dokończył), zawierający około pięćdziesięciu utworów tom Nadzieja (1951), cykl kilkunastu liryków w zbiorku Anka (1956) oraz włączone do wydań zbiorowych Nowe wiersze. Spod jego pióra wyszły  również wydane w 1951 roku Wiersze dla małych dzieci. Zajmował się ponadto twórczością przekładową.

Znaczną część powojennego dorobku zgromadził Broniewski w tomie Nadzieja. Znalazły się w nim trzy wymienione poematy. Podobnie jak w zbiorach przedwojennych odrębną grupę stanowią wiersze polityczno – społeczne, natomiast poemat Mazowsze był granicą utworów o intymnym i osobistym charakterze. W jego obrębie rodzaj cyklu stanowią wiersze poświęcone zmarłej żonie Marii.

W nurcie osobistym Nadziei przedstawia poeta egzystencjalną problematykę rozrachunku z życiem. Ów znamienny dla powojennych wierszy motyw starzenia się kontrastuje z motywami trwania i istnienia. Powraca więc słynne horacjańskie pragnienie zbudowania pomnika „trwalszego od spiżu” – za pomocą poezji.

Ostatni tomik Broniewskiego, w którym poeta zawarł cykl wierszy poświęconych tragicznie zmarłej córce (Anka), ukazał się w 1956 roku. Był wydarzeniem literackim i swoistą kontynuacją  utworów napisanych po śmierci żony.

Władysław Broniewski zmarł w Warszawie 10 lutego 1962 roku.

Znaczące, aczkolwiek osobne i własne miejsce autora Mazowsza wśród polskich poetów wynika ze sposobu połączenia inspiracji rewolucyjnego światopoglądu z romantyczną koncepcją poezji narodowej oraz osobistego reagowania na świat. Wielkości i trwałości literackiego dorobku Broniewskiego nie można mierzyć skalami współczesnych nurtów liryki, lecz trzeba dlań znaleźć właściwą miarę w tradycji i wysokim tonie etyczno–ideowym utworów.

                                                                                         Opracowała:  Maria Skurkiewicz

                                                                                                            (na podstawie T. Bujnicki, Władysław Broniewski,

                                                                                    Władysław Broniewski Wiersze i poematy,

                                                                                                        Wydawnictwo Łódzkie 1987)